Schiller (Schiller de Schildenfeld) 1.v. Korzyniewska, z Filozofów Irena, pseud.: Kasia, Zygmunt Warka (1906–1967), psycholog, pedagog, historyk teatru. Ur. w Warszawie 20 III, była córką Henryka Filozofa, urzędnika w fabryce Fajansa, i Marii ze Złotowskich, nauczycielki muzyki.

Uczyła się w Gimnazjum A. Wareckiej, które ukończyła w r. 1924. Studiowała następnie na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz., gdzie w r. 1932 doktoryzowała się pod kierunkiem Władysława Witwickiego rozprawą Badania psychologiczne nad grą aktora na scenie. W l. 1933–9 pracowała w Zakładzie Psychotechniki przy Państwowej Szkole Budownictwa oraz w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (PIST) jako wykładowca psychologii. Związała się w tych latach z Leonem Schillerem. W l. 1939–40 wykładała w konspiracyjnym PIST.

Na początku okupacji była zatrudniona w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej. W r. 1940 znalazła się w getcie, gdzie organizowała opiekę nad dziećmi wysiedleńców w Centralnym Tow. Opieki nad Dziećmi i Sierotami Żydowskimi (CENTOS). Relację z tej działalności spisała w r. 1941 w Życiu dziecka uchodźcy (mszp. zachował się w archiwum autorki). Następnie pracowała w internacie «Dobra Wola». Po fali wywózek do obozów zagłady w lecie 1942, po utracie matki i brata, udało się jej uciec na tzw. aryjską stronę dzięki pomocy przyjaciół, m.in. L. Schillera i Hugona Morycińskiego, którzy utrzymywali z nią kontakt i odwiedzali w getcie. Ich opieka, ślub katolicki z Henrykiem Korzyniewskim, rozgłaszanie wiadomości o śmierci Ireny Filozofówny oraz przebywanie przeważnie w okolicach Warszawy – pozwoliły jej jako Marii Korzyniewskiej ukrywać się skutecznie do wybuchu powstania w r. 1944. Została wówczas sanitariuszką w zgrupowaniu Armii Krajowej «Chrobry II». Ciężko zachorowała i znalazła się w szpitalu polowym przy ul. Złotej 38, skąd po kapitulacji powstania trafiła do Stalagu IV B w Zeithain nad Łabą (nr jeńca 299 801). Tam urodziła się jej córka Anna ze związku z Schillerem.

Po powrocie do kraju jesienią 1945 pracowała jako pielęgniarka w Domu Matki i Dziecka w Otwocku. Do r. 1949 używała nazwiska Irena Korzyniewska lub Irena Filozof-Korzyniewska. W r. 1946 przeniosła się do Łodzi i przez parę miesięcy prowadziła sekretariat Teatru Wojska Polskiego, będąc równocześnie do r. 1949 sekretarzem naukowym Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST). Wykładała tam psychologię (1946–50). Uczyła też w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej (1948–9). Wróciła do Warszawy w r. 1949, gdzie 19 XII t.r. poślubiła Leona Schillera (zob.). W r. 1951 rozpoczęła pracę w Państwowym Instytucie Sztuki (od r. 1960 – Instytut Sztuki PAN), w którym pracowała do śmierci. W l. 1951–3 była najbliższym współpracownikiem L. Schillera w Sekcji Teatru i redakcji „Pamiętnika Teatralnego”, który redagowała samodzielnie po śmierci Schillera przez dwa lata. W r. 1956 została mianowana docentem. Od r. 1962 przejęła po Stanisławie Dąbrowskim redakcję „Słownika biograficznego teatru polskiego”. Od r. 1947 należała do Polskiej Partii Robotniczej (następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) i była jej aktywnym działaczem.

Jako badacz początkowo specjalizowała się S. w zagadnieniach związków estetyki z psychologią. Jej badania nad grą aktorską były nowością i do dziś pozostają jedyne w polskiej teatrologii. Ich wyniki ogłaszała w „Przeglądzie Filozoficznym” (1931–2), „Psychotechnice” (1933), „Scenie Polskiej” (1937). Najważniejsze jej publikacje to: Próba badań psychologicznych nad grą aktorską („Kwart. Psychologiczny” R. 7: 1937) oraz Polscy aktorzy o swoich przeżyciach podczas gry („Pam. Teatr.” 1967 z. 1). Uczestniczyła w Congrès International d’Esthetique et de Science d’Art w Paryżu (1937). W r. 1957 na Krajowej Naradzie Psychologów na Uniw. Warsz. S. wygłosiła referat – Zadania psychologii stosowanej w sztuce, ogłoszony potem w „Przeglądzie Psychologicznym” (1958 nr 2). Datujące się jeszcze sprzed wojny zainteresowania S. teorią Konstantego Stanisławskiego i teatrem radzieckim po r. 1946 przyniosły szereg studiów, artykułów i przekładów publikowanych przeważnie w „Pamiętniku Teatralnym”, „Dialogu” i „Teatrze”, m.in. „Balladyna” w I Studio MChAT („Pam. Teatr.” 1959 z. 1–3 oraz 1960 z. 2), Brecht i Stanisławski („Estetyka” R. 2: 1961), Z myśli i doświadczeń Meyerholda („Dialog” 1967 nr 10). Najcenniejszą pozycją w dorobku historycznoteatralnym S. jest monografia Stanisławski i teatr polski (W. 1965). Po śmierci Schillera wiele troski i energii poświęciła S. utrwalaniu jego pamięci. Zredagowała tom „Pamiętnika Teatralnego” poświęcony Schillerowi (1955 z. 3–4), znacznie powiększyła archiwum domowe, gromadząc pamiątki, rękopisy i listy. Odwiedziła E.G. Craiga we Francji i udało jej się uzyskać zgodę na publikację jego korespondencji z Schillerem, którą przygotowała do druku (ukazała się po śmierci S. w „Pamiętniku Teatralnym” 1968 z. 4). Była osobą znaną z wielkiej pracowitości i solidności, pomagała ludziom w sposób dyskretny, wykorzystując swoje, jeszcze przedwojenne, znajomości wśród polskich komunistów. Zmarła 2 XI 1967 w Warszawie. Została pochowana na cmentarzu Komunalnym (d. Wojskowym) na Powązkach.

Fot. w zbiorach IS PAN; – Indeks zawartości „Dialogu” 1956–70, W. 1972; Maciejewska M.K., Polakowska A., Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944–53. Bibliografia zawartości, Wr. 1956; „Pamiętnik Teatralny”. Bibliografia zawartości 1952–72, W. 1976; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946–68; – Krajewska H., Psychologia zrehabilitowana, „Tyg. Powsz.” 1957 nr 11; Raszewski Z., Irena Schillerowa, „Pam. Teatr.” R. 17: 1968 z. 4 (fot.); Zmarła Irena Schillerowa, „Dialog” R. 12: 1967 nr 11; – Marczak-Oborski S., Wspomnienie o Irenie Schillerowej, „Teatr” R. 23: 1968 nr 5 (fot.) (toż pt. Pamięć o Irenie Schillerowej w: tenże, Obszary teatru, Wr. 1986 s. 128–31); – Nekrologi z r. 1967: „Stolica” nr 47, „Tryb. Ludu” nr 306–9, „Życie Warszawy” nr 262–5; – IS PAN, Dział Dokumentacji Teatralnej: Wycinki prasowe, arch. Schillera i jego rodziny, m.in. dokumenty osobiste, życiorysy, mszp., notatki z powstania, korespondencja; Muz. Teatr. w W.: Arch. Schillera, materiały różne.

Jerzy Timoszewicz